Il arrive, de temps en temps de tomber sur des expressions qui pourraient paraître trop compliquée à attaquer pour les dériver.
Ainsi, l'équation \[ y = (x^2+a^2)^{\frac{3}{2}} \] peut paraître non évidente à un débutant.
A partir de là, diminuons la difficulté apparente de cette expression en faisant ceci : écrivons un symbole quelconque, $u$ par exemple, de manière à ce que $u$ soit égale à l'expression $x^2 + a^2$; alors l'équation devient : \[ y = u^{\frac{3}{2}}, \] qui devient d'un coup facile à dériver, comme ceci : \[ \frac{dy}{du} = \frac{3}{2} u^{\frac{1}{2}}. \] Puis on regarde l'expression pour attaquer la dérivation : \[ u = x^2 + a^2, \] et de la dériver selon la variable $x$ : \[ \frac{du}{dx} = 2x. \] Ce qui suit maintenant est facile et sans problème (traduction au plus juste de l'anglais); \begin{align*} \text{for}\; \frac{dy}{dx} &= \frac{dy}{du} × \frac{du}{dx}; \\ \text{that is,}\; \frac{dy}{dx} &= \frac{3}{2} u^{\frac{1}{2}} × 2x \\ &= \tfrac{3}{2} (x^2 + a^2)^{\frac{1}{2}} × 2x \\ &= 3x(x^2 + a^2)^{\frac{1}{2}}; \end{align*} Et ainsi l'astuce est expliquée.
Dans un court moment, quand nous aurons vu comment gérer les sinus, cosinus, exponentiels, cette astuce se révèlera particulièrement intéressante.
Exemples Appliquons cette astuce à quelques exemples.
Let $a+x = u$. \begin{align*} \frac{du}{dx} &= 1 \end{align*} \begin{align*} \quad y=u^{\frac{1}{2}} \end{align*} \begin{align*} \frac{dy}{du} = \tfrac{1}{2} u^{-\frac{1}{2}}\\ \frac{dy}{du} = \tfrac{1}{2} (a+x)^{-\frac{1}{2}}.\\ \end{align*} \begin{align*} \frac{dy}{dx} &= \frac{dy}{du} × \frac{du}{dx} = \frac{1}{2\sqrt{a+x}}. \end{align*}
(2) Dérivons $y = \dfrac{1}{\sqrt{a+x^2}}$.
Soit $a + x^2 = u$. \begin{align*} \frac{du}{dx} &= 2x ; \end{align*} \begin{align*} \quad y=u^{-\frac{1}{2}} ; \end{align*} \begin{align*} \frac{dy}{du} = -\tfrac{1}{2}u^{-\frac{3}{2}} ;\\ \end{align*} donc: \begin{align*} \frac{dy}{dx} &= \frac{dy}{du}×\frac{du}{dx} = - \frac{x}{\sqrt{(a+x^2)^3}}. \end{align*}
(3) Dériver $y = \left(m - nx^{\frac{2}{3}} + \dfrac{p}{x^{\frac{4}{3}}}\right)^a$.
Soit $m - nx^{\frac{2}{3}} + px^{-\frac{4}{3}} = u$. \begin{gather*} \frac{du}{dx} = -\tfrac{2}{3} nx^{-\frac{1}{3}} - \tfrac{4}{3} px^{-\frac{7}{3}};\\ y = u^a;\quad \frac{dy}{du} = a u^{a-1}. \\ \frac{dy}{dx} = \frac{dy}{du}×\frac{du}{dx} = -a\left(m -nx^{\frac{2}{3}} + \frac{p}{x^{\frac{4}{3}}}\right)^{a-1} (\tfrac{2}{3} nx^{-\frac{1}{3}} + \tfrac{4}{3} px^{-\frac{7}{3}}). \end{gather*}
(4) Dériver $y=\dfrac{1}{\sqrt{x^3 - a^2}}$.
Soit $u = x^3 - a^2$. \begin{align*} \frac{du}{dx} &= 3x^2;\quad y = u^{-\frac{1}{2}};\quad \frac{dy}{du}=-\frac{1}{2}(x^3 - a^2)^{-\frac{3}{2}}. \\ \frac{dy}{dx} &= \frac{dy}{du} × \frac{du}{dx} = -\frac{3x^2}{2\sqrt{(x^3 - a^2)^3}}. \end{align*}
(5) Dériver $y=\sqrt{\dfrac{1-x}{1+x}}$.
Réécrire cette expression comme ceci : $y=\dfrac{(1-x)^{\frac{1}{2}}}{(1+x)^{\frac{1}{2}}}$. \[ \frac{dy}{dx} = \frac{(1+x)^{\frac{1}{2}}\, \dfrac{d(1-x)^{\frac{1}{2}}}{dx} - (1-x)^{\frac{1}{2}}\, \dfrac{d(1+x)^{\frac{1}{2}}}{dx}}{1+x}. \]
(On pourrait aussi écrire $y = (1-x)^{\frac{1}{2}} (1+x)^{-\frac{1}{2}}$ et le dériver comme un produit.)
En procédant comme dans l'exemple (1) ci-dessus: \[ \frac{d(1-x)^{\frac{1}{2}}}{dx} = -\frac{1}{2\sqrt{1-x}}; \quad\text{and}\quad \frac{d(1+x)^{\frac{1}{2}}}{dx} = \frac{1}{2\sqrt{1+x}}. \]
Par conséquent \begin{align*} \frac{dy}{dx} &= - \frac{(1 + x)^{\frac{1}{2}}}{2(1 + x)\sqrt{1-x}} - \frac{(1 - x)^{\frac{1}{2}}}{2(1 + x)\sqrt{1+x}} \\ &= - \frac{1}{2\sqrt{1+x}\sqrt{1-x}} - \frac{\sqrt{1-x}}{2 \sqrt{(1+x)^3}};\\ \end{align*} or \begin{align*} \frac{dy}{dx} &= - \frac{1}{(1+x)\sqrt{1-x^2}}. \end{align*}
(6) Dériver $y = \sqrt{\dfrac{x^3}{1+x^2}}$.
On peut réécrire coomme ceci : \begin{gather*} y = x^{\frac{3}{2}}(1+x^2)^{-\frac{1}{2}}; \\ \frac{dy}{dx} = \tfrac{3}{2} x^{\frac{1}{2}}(1 + x^2)^{-\frac{1}{2}} + x^{\frac{3}{2}} × \frac{d\bigl[(1+x^2)^{-\frac{1}{2}}\bigr]}{dx}. \end{gather*}
Dériver $(1+x^2)^{-\frac{1}{2}}$, comme montré dans l'exemple (2) ci-dessus on a : \[ \frac{d\bigl[(1+x^2)^{-\frac{1}{2}}\bigr]}{dx} = - \frac{x}{\sqrt{(1+x^2)^3}}; \] et donc : \[ \frac{dy}{dx} = \frac{3\sqrt{x}}{2\sqrt{1+x^2}} - \frac{\sqrt{x^5}}{\sqrt{(1+x^2)^3}} = \frac{\sqrt{x}(3+x^2)}{2\sqrt{(1+x^2)^3}}. \]
(7) Dériver $y=(x+\sqrt{x^2+x+a})^3$.
Soit : $x+\sqrt{x^2+x+a}=u$. \begin{gather*} \frac{du}{dx} = 1 + \frac{d\bigl[(x^2+x+a)^{\frac{1}{2}}\bigr]}{dx}. \\ y = u^3;\quad\text{and}\quad \frac{dy}{du} = 3u^2= 3\left(x+\sqrt{x^2+x+a}\right)^2. \end{gather*}
Maintenant soient $(x^2+x+a)^{\frac{1}{2}}=v$ et $(x^2+x+a) = w$. \begin{align*} \frac{dw}{dx} &= 2x+1;\quad v = w^{\frac{1}{2}};\quad \frac{dv}{dw} = \tfrac{1}{2}w^{-\frac{1}{2}}. \\ \frac{dv}{dx} &= \frac{dv}{dw} × \frac{dw}{dx} = \tfrac{1}{2}(x^2+x+a)^{-\frac{1}{2}}(2x+1). \\ \end{align*} par conséquent : \begin{align*} \frac{du}{dx} &= 1 + \frac{2x+1}{2\sqrt{x^2+x+a}}, \\ \frac{dy}{dx} &= \frac{dy}{du} × \frac{du}{dx}\\ &= 3\left(x+\sqrt{x^2+x+a}\right)^2 \left(1 +\frac{2x+1}{2\sqrt{x^2+x+a}}\right). \end{align*}
(8) Dériver $y=\sqrt{\dfrac{a^2+x^2}{a^2-x^2}} \sqrt[3]{\dfrac{a^2-x^2}{a^2+x^2}}$.
On obtient : \begin{align*} y &= \frac{(a^2+x^2)^{\frac{1}{2}} (a^2-x^2)^{\frac{1}{3}}} {(a^2-x^2)^{\frac{1}{2}} (a^2+x^2)^{\frac{1}{3}}} = (a^2+x^2)^{\frac{1}{6}} (a^2-x^2)^{-\frac{1}{6}}. \\ \frac{dy}{dx} &= (a^2+x^2)^{\frac{1}{6}} \frac{d\bigl[(a^2-x^2)^{-\frac{1}{6}}\bigr]}{dx} + \frac{d\bigl[(a^2+x^2)^{\frac{1}{6}}\bigr]}{(a^2-x^2)^{\frac{1}{6}}\, dx}. \end{align*}
Soient $u = (a^2-x^2)^{-\frac{1}{6}}$ et $v = (a^2 - x^2)$. \begin{align*} u &= v^{-\frac{1}{6}};\quad \frac{du}{dv} = -\frac{1}{6}v^{-\frac{7}{6}};\quad \frac{dv}{dx} = -2x. \\ \frac{du}{dx} &= \frac{du}{dv} × \frac{dv}{dx} = \frac{1}{3}x(a^2-x^2)^{-\frac{7}{6}}. \end{align*}
Soient $w = (a^2 + x^2)^{\frac{1}{6}}$ et $z = (a^2 + x^2)$. \begin{align*} w &= z^{\frac{1}{6}};\quad \frac{dw}{dz} = \frac{1}{6}z^{-\frac{5}{6}};\quad \frac{dz}{dx} = 2x. \\ \frac{dw}{dx} &= \frac{dw}{dz} × \frac{dz}{dx} = \frac{1}{3} x(a^2 + x^2)^{-\frac{5}{6}}. \end{align*}
Par conséquent : \begin{align*} \frac{dy}{dx} &= (a^2+x^2)^{\frac{1}{6}} \frac{x}{3(a^2-x^2)^{\frac{7}{6}}} + \frac{x}{3(a^2-x^2)^{\frac{1}{6}} (a^2+x^2)^{\frac{5}{6}}}; \\ \end{align*} ou \begin{align*} \frac{dy}{dx} &= \frac{x}{3} \left[\sqrt[6]{\frac{a^2+x^2}{(a^2-x^2)^7}} + \frac{1}{\sqrt[6]{(a^2-x^2)(a^2+x^2)^5]}} \right]. \end{align*}
(9) Dériver $y^n$ selon $y^5$. \[ \frac{d(y^n)}{d(y^5)} = \frac{ny^{n-1}}{5y^{5-1}} = \frac{n}{5} y^{n-5}. \]
(10) Trouver les dérivées première et seocnde de $y = \dfrac{x}{b} \sqrt{(a-x)x}$. \[ \frac{dy}{dx} = \frac{x}{b}\, \frac{d\bigl\{\bigl[(a-x)x\bigr]^{\frac{1}{2}}\bigr\}}{dx} + \frac{\sqrt{(a-x)x}}{b}. \]
Soient $\bigl[(a-x)x\bigr]^{\frac{1}{2}} = u$ et soit $(a-x)x = w$; alors $u = w^{\frac{1}{2}}$. \[ \frac{du}{dw} = \frac{1}{2} w^{-\frac{1}{2}} = \frac{1}{2w^{\frac{1}{2}}} = \frac{1}{2\sqrt{(a-x)x}}. \] \begin{align*} &\frac{dw}{dx} = a-2x.\\ &\frac{du}{dw} × \frac{dw}{dx} = \frac{du}{dx} = \frac{a-2x}{2\sqrt{(a-x)x}}. \end{align*}
Par conséquent : \[ \frac{dy}{dx} = \frac{x(a-2x)}{2b\sqrt{(a-x)x}} + \frac{\sqrt{(a-x)x}}{b} = \frac{x(3a-4x)}{2b\sqrt{(a-x)x}}. \]
Maintenant \begin{align*} \frac{d^2y}{dx^2} &= \frac{2b \sqrt{(a-x)x}\, (3a-8x) - \dfrac{(3ax-4x^2)b(a-2x)}{\sqrt{(a-x)x}}} {4b^2(a-x)x} \\ &= \frac{3a^2-12ax+8x^2}{4b(a-x)\sqrt{(a-x)x}}. \end{align*}
(Nous aurons besoin de ces dérivées première et seconde plus tard. Voir Chapitre XII, Exercice 11)
Dériver les expressions suivantes :
(1) $y = \sqrt{x^2 + 1}$.
(2) $y = \sqrt{x^2+a^2}$.
(3) $y = \dfrac{1}{\sqrt{a+x}}$.
(4) $y = \dfrac{a}{\sqrt{a-x^2}}$.
(5) $y = \dfrac{\sqrt{x^2-a^2}}{x^2}$.
(6) $y = \dfrac{\sqrt[3]{x^4+a}}{\sqrt[2]{x^3+a}}$.
(7) $y = \dfrac{a^2+x^2}{(a+x)^2}$.
(8) Dériver $y^5$ selon $y^2$.
(9) Dériver $y = \dfrac{\sqrt{1 - \theta^2}}{1 - \theta}$.
(1) $\dfrac{x}{\sqrt{ x^2 + 1}}$.
(2) $\dfrac{x}{\sqrt{ x^2 + a^2}}$.
(3) $- \dfrac{1}{2 \sqrt{(a + x)^3}}$.
(4) $\dfrac{ax}{\sqrt{(a - x^2)^3}}$.
(5) $\dfrac{2a^2 - x^2}{x^3 \sqrt{ x^2 - a^2}}$.
(6) $ \dfrac{\frac{3}{2} x^2 \left[ \frac{8}{9} x \left( x^3 + a \right) - \left( x^4 + a \right) \right]}{(x^4 + a)^{\frac{2}{3}} (x^3 + a)^{\frac{3}{2}}}$
(7) $\dfrac{2a \left(x - a \right)}{(x + a)^3}$.
(8) $\frac{5}{2} y^3$.
(9) $\dfrac{1}{(1 - \theta) \sqrt{1 - \theta^2}}$.
Ce processus peut être étendu pour décomposer une expression selon plus d'une variable, par exemple : $\dfrac{dy}{dx} = \dfrac{dy}{dz} × \dfrac{dz}{dv} × \dfrac{dv}{dx}$.
Exemples (1) Si $z = 3x^4$; $v = \dfrac{7}{z^2}$; $y =\sqrt{1+v}$, trouver $\dfrac{dv}{dx}$.
On a \begin{align*} \frac{dy}{dv} &= \frac{1}{2\sqrt{1+v}};\quad \frac{dv}{dz} = -\frac{14}{z^3};\quad \frac{dz}{dx} = 12x^3. \\ \frac{dy}{dx} &= -\frac{168x^3}{(2\sqrt{1+v})z^3} = -\frac{28}{3x^5\sqrt{9x^8+7}}. \end{align*}
(2) Si $t = \dfrac{1}{5\sqrt{\theta}}$; $x = t^3 + \dfrac{t}{2}$; $v = \dfrac{7x^2}{\sqrt[3]{x-1}}$, trouver $\dfrac{dv}{d\theta}$. \[ \frac{dv}{dx} = \frac{7x(5x-6)}{3\sqrt[3]{(x-1)^4}};\quad \frac{dx}{dt} = 3t^2 + \tfrac{1}{2};\quad \frac{dt}{d\theta} = -\frac{1}{10\sqrt{\theta^3}}. \] Hence : \[ \frac{dv}{d\theta} = -\frac{7x(5x-6)(3t^2+\frac{1}{2})} {30\sqrt[3]{(x-1)^4} \sqrt{\theta^3}}, \] une expression dans laquelle $x$ doit être remplacé par sa valeur et $t$ par ses valeurs en termes de $\theta$.
(3) Si $\theta = \dfrac{3a^2x}{\sqrt{x^3}}$; $\omega = \dfrac{\sqrt{1-\theta^2}}{1+\theta}$; et $\phi = \sqrt{3} - \dfrac{1}{\omega\sqrt{2}}$, trouver $\dfrac{d\phi}{dx}$.
On a : \begin{gather*} \theta = 3a^2x^{-\frac{1}{2}};\quad \omega = \sqrt{\frac{1-\theta}{1+\theta}};\quad \text{and}\quad \phi = \sqrt{3} - \frac{1}{\sqrt{2}} \omega^{-1}. \\ \frac{d\theta}{dx} = -\frac{3a^2}{2\sqrt{x^3}};\quad \frac{d\omega}{d\theta} = -\frac{1}{(1+\theta)\sqrt{1-\theta^2}} \end{gather*} (voir exemple 5, ici); et \[ \frac{d\phi}{d\omega} = \frac{1}{\sqrt{2}\omega^2}. \]
Donc on a que $\dfrac{d\theta}{dx} = \dfrac{1}{\sqrt{2} × \omega^2} × \dfrac{1}{(1+\theta) \sqrt{1-\theta^2}} × \dfrac{3a^2}{2\sqrt{x^3}}$.
On rempalce premièrement $\omega$, puis $\theta$ par ses valeurs.
(1) Si $u = \frac{1}{2}x^3$; $v = 3(u+u^2)$; et $w = \dfrac{1}{v^2}$, trouver $\dfrac{dw}{dx}$.
(2) Si $y = 3x^2 + \sqrt{2}$; $z = \sqrt{1+y}$; et $v = \dfrac{1}{\sqrt{3}+4z}$, trouver $\dfrac{dv}{dx}$.
(3) Si $y = \dfrac{x^3}{\sqrt{3}}$; $z = (1+y)^2$; et $u = \dfrac{1}{\sqrt{1+z}}$, trouver $\dfrac{du}{dx}$.
(1) $\dfrac{dw}{dx} = \dfrac{3x^2 \left( 3 + 3x^3 \right)} {27 \left(\frac{1}{2} x^3 + \frac{1}{4} x^6 \right)^3}$.
(2) $\dfrac{dv}{dx} = - \dfrac{12x}{\sqrt{1 + \sqrt{2} + 3x^2} \left(\sqrt{3} + 4 \sqrt{1 + \sqrt{2} + 3x^2}\right)^2}$.
(3) $\dfrac{du}{dx} = - \dfrac{x^2 \left(\sqrt{3} + x^3 \right)} {\sqrt{ \left[ 1 + \left( 1 + \dfrac{x^3}{\sqrt{3}} \right) ^2 \right]^3}} $